Las infurmaziuns didacticas qua sutvart per concepir l'instrucziun valan per tut il champ "natira, uman e societad" (NUS) sur tut ils trais ciclus. Alura vegnan inditgadas infurmaziuns cumplementaras ed explicitas davart las quatter perspectivas tematicas. Quellas valan era per tut ils trais ciclus.
Uffants e giuvenils vesan sasezs e lur conturns en ina moda multifara e differenta. Els portan en l'instrucziun experientschas multifaras, atgnas ideas e concepts subjectivs. Las persunas d'instrucziun resguardan ed integreschan las experientschas e la savida preliminara da las scolaras e dals scolars cun planisar e dar l'instrucziun. L'instrucziun s'orientescha vi da temas e cuntegns didactics, als quals las scolaras ed ils scolars han in access u survegnan in access (connex cun il mintgadi, actualitads, pluriperspectivitad) e ch'èn impurtants per il futur da las scolaras e dals scolars e da la societad.
En il champ NUS approfundeschan, differenzieschan e midan las scolaras ed ils scolars lur visiuns e lur concepts dal mund. Novas enconuschientschas vegnan acquistadas e novas noziuns vegnan stgaffidas e consolidadas. En l'instrucziun vegnan las scolaras ed ils scolars rendids abels d'amplifitgar e d'approfundar lur savida e lur abilitads a moda pli e pli autonoma. L'acquist da cumpetenzas sco svilup da visiuns e concepts davart il mund vegn fatg a moda activa e sco barat en diversas furmas. Dialogs tranter la persuna d'instrucziun e las scolaras ed ils scolars ed il sustegn entras la persuna d'instrucziun giogan ina rolla centrala en quest connex. En la lavur d'emprender vegnan las scolaras ed ils scolars en contact ed experimenteschan cun differentas modas da pensar, lavurar ed agir. Scuntradas autenticas cun cuntegns signifitgants dal rom pussibiliteschan ad els da far experientschas ed chapir connexs.
Ideas e concepts davart fenomens, chaussas e situaziuns dal mund sa sviluppan entras la lingua e la creaziun da noziuns. Tras la lingua exprimin nus nossas impressiuns, noss maletgs interns, nossas experientschas, aspectativas e tenutas, ans barattain e communitgain in cun l'auter. L'occupaziun da l'uman cun il mund capita tras la lingua. Las noziuns èn ils elements constitutivs da la savida che ston vegnir acquistads, ponderads e consolidads. La scuntrada directa cun objects e persunas facilitescha en quest connex il process da furmar la lingua. En l'instrucziun duain las scolaras ed ils scolars survegnir l'occasiun d'exprimer en ina moda linguisticamain precisa observaziuns e patratgs e da communitgar quai ad auters. Cumpetenzas da la lingua e dal vocabulari sa sviluppan tar ils uffants dal concret a l'abstract. (Guardar era Basas, chapitel Chapientscha da l'emprender e da l'instrucziun.)
Ambients d'emprender cun in cuntegn attractiv ed in'organisaziun metodicamain ponderada porschan l'occasiun per:
- explorar e sa fatschentar cun chaussas, situaziuns e process da noss conturns e da noss ambient natiral, cultural e social ed entrar en quest connex en in contact direct cun umans (er ordaifer la scola);
- sclerir atgnas dumondas e dumondas tschentadas sco era patratgar sur da fenomens e fatgs da noss ambient natiral e social;
- s'occupar da dumondas e chaussas a moda perscrutativ-scuvrinta sco era observar era sur in temp pli lung andaments e midadas;
- persequitar chaussas en ina moda pli e pli independenta e cooperativa, planisar e preschentar projects;
- sviluppar, concepir e realisar ideas e perspectivas per sa participar sez a la furmaziun da noss ambient.
Lezias e pensums pretensius che activeschan la cogniziun èn chaschuns d'emprender impurtantas e resguardan las quatter activitads ch'èn specificas per il champ NUS: las scolaras ed il scolars vegnan intimads da percepir la diversitad dal mund, da perscrutar fenomens, chaussas e situaziuns signifitgantas, da s'orientar en il mund e d'agir en el a moda cumpetenta e cun responsabladad. Bunas lezias d'emprender pussibiliteschan en quest connex da s'occupar a moda pli profunda da cuntegns dal champ specifics. La persuna d'instrucziun tscherna - tut tenor la finamira - ina moda d'access integranta u tematica. Lezias e pensums d'emprender productivs:
- lavuran cun ina dumonda che ha in connex actual cun il mund da viver u cun in'occupaziun cun ina chaussa interessanta;
- pussibiliteschan in emprender activ e scuvrint;
- laschan plazza per cundecisiuns e per dar in'atgna direcziun als cuntegns ed a las vias d'emprender;
- intimeschan las scolaras ed ils scolars da fixar e da documentar lur enconuschientschas en differentas furmas, da las raquintar sezs e da las declerar;
- animeschan da prender posiziun, da giuditgar u d'agir;
- pussibiliteschan da far ponderaziuns e reflexiuns davart il mund u l'emprender;
- promovan da sviluppar sez, da furmar e da collavurar tar projects.
Per approfundar e per consolidar cuntegns d'instrucziun ston las scolaras ed ils scolars fixar ils resultats da lur process d'emprender. Per quest intent cumpileschan els infurmaziuns ed enconuschientschas rimnadas. Documentaziuns rendan conscient e visibel process d'emprender. Ils elements d'ina documentaziun pon esser:
- ideas e visiuns persunalas davart temas, rapports davart experientschas;
- resultats d'exploraziuns, d'experiments, da serias d'observaziuns, d'intervistas, da discurs;
- rundas da barat en la classa;
- texts formulads independentamain ed elavurads linguisticamain cun illustraziuns davart temas;
- schurnal d'emprender, experientschas concernent il lavurar independentamain u il collavurar;
- funtaunas ed infurmaziuns elavuradas, fegls da lavur e documents davart temas.
Il giuditgar process d'emprender e resultats d'emprender sa referescha a las cumpetenzas ch'èn fixadas en il plan d'instrucziun.
En quest connex po la persuna d'instrucziun sa basar sin las suandantas funtaunas d'infurmaziun. Quellas vegnan tschernidas, adattadas ed applitgadas da la persuna d'instrucziun tut tenor la situaziun d'emprender e la finamira da giudicament:
- observaziuns e protocols correspundents da la persunas d'instrucziun;
- documentaziuns da process da las scolaras e dals scolars (p.ex. schurnal d'emprender, diaris da retschertga e da perscrutaziun, carnets d'experimentar);
- discurs davart la situaziun actuala e retrospectivas suenter projects d'instrucziun, exploraziuns, lavurs independentas davart dumondas e temas;
- lezias e pensums da test (lezias e pensums d'applicaziun tar temas e cuntegns);
- cumpilaziun da resultats da lezias e pensums d'experimentar e d'explorar (p.ex. protocol, skizza, seria da maletgs commentada);
- resultats da sequenzas da preschentaziun e da barat;
- resultats da projects u d'interrogaziuns;
- documentaziuns da singulas scolaras u da singuls scolars ubain da gruppas davart temas prescrits u tschernids sez;
- documentaziun dal progress d'emprender;
- portfolios cun documents fixads e resultats da differentas occurrenzas d'emprender u cun in tema central.
(Guardar era Basas, chapitel Chapientscha da l'emprender e da l'instrucziun.)
L'ulteriur svilup da las cumpetenzas transversalas vegn promovì a moda integrada e cumplessiva. En l'inscunter da las scolaras e dals scolars cun il mund vegnan adina resguardadas e promovidas las cumpetenzas persunalas, socialas e metodicas. Scuntradas cun il mund succedan tant en in rom individual sco era dialogic entras barattar, cumparegliar, reflectar, ponderar, sviluppar cuminaivlamain sco era collavurar tar la realisaziun da projects. Tut quai serva a promover
- l'autonomia e l'independenza en l'occupaziun cun ed en l'orientaziun en il mund, tar l'elavuraziun da dumondas e da lezias e da pensums, tar la planisaziun e tar la realisaziun d'agens projects;
- il giudicament e l'ulteriur svilup d'agens interess e da pussaivladads;
- il svilup da l'abilitad da stabilir relaziuns, da cooperar e da schliar conflicts sco era dad ir enturn cun la diversitad sociala;
- l'expressiun linguistica;
- enconuascher e tractar cun infurmaziuns;
- sviluppar strategias d'emprender e planisar e realisar plans e cooperar en projects da la classa e da la scola.
(Guardar era Basas, chapitel Cumpetenzas transversalas.)
Uffants da 4 fin 8 onns fan en il mintgadi experientschas multifaras cun fenomens en il mund e sviluppan ina gronda savida specifica en temas ch'als interesseschan ed en ils quals els dastgan s'approfundar tras il gieu e tenor atgnas ideas. Là sviluppan els enconuschientschas da detagl surprendentas, prestaziuns d'abstracziun e cumpetenzas multifaras. Perquai èsi impurtant da planisar en il 1. ciclus il giugar, l'emprender ed il lavurar tegnend era quint dals interess dals uffants. Las purschidas da gieu sa refereschan a secturs da cumpetenza dal champ "natira, uman e societad" ed èn concepidas uschia ch'ellas favuriseschan l'atgna activitad e l'emprender tras il gieu en il dialog. D'impurtanza èn era il metter a disposiziun spazis da gieu favurisants, purschidas da giugarets, temps e periodas correspundentas e la concepziun attractiva dals spazis interiurs ed exteriurs. Cun in accumpagnament professiunal da gieu sustegna la persuna d'instrucziun il svilup da l'abilitad da giugar, uschia che - sche pussaivel - tut ils uffants pon trair a niz cumplainamain las furmas da gieu cumplexas per lur emprender. (Guardar era Basas, chapitel Puncts centrals dal 1. ciclus.)
L'instrucziun da l'educaziun sexuala vegn adattada al stadi da svilup da las scolaras e dals scolars. La concepziun d'ina instrucziun cun elements da l'educaziun sexuala pretenda da las persunas d'instrucziun in tschert tact pedagogic. La responsabladad per l'educaziun sexuala è en emprima lingia chaussa dals geniturs e da las persunas cun la pussanza dals geniturs. Perquai vegni recumandà d'orientar tals davart las finamiras e davart ils cuntegns da l'instrucziun.
L'instrucziun interdisciplinara porscha la pussaivladad da surpassar ils cunfins dals singuls roms e da tractar temas or da differentas perspectivas. Pir uschia sa mussan la cumplexitad ed ils connexs da fenomens e da situaziuns. Renviaments ad auters roms furneschan mintgamai infurmaziuns per l'instrucziun interdisciplinara. Cunvegnas correspundentas e la collavuraziun cun persunas d'instrucziun d'auters roms (entaifer il champ "natira, uman e societad" ed era cun auters roms) gidan ad enritgir ed ad approfundar l'instrucziun.
Ils temas interdisciplinars sut l'idea directiva dal svilup persistent èn francads per gronda part en las cumpetenzas ed en ils stgalims da cumpetenza dal champ "natira, uman e societad" e marcads cun renviaments.
Questas cumpetenzas e quests stgalims da cumpetenza èn spezialmain adattads per in'instrucziun interdisciplinara sut l'idea directiva dal svilup persistent. La coordinaziun da las contribuziuns dals differents roms e las cunvegnas tranter las persunas d'instrucziun ch'èn mintgamai responsablas han in effect favuraivel per il success da l'emprender da las scolaras e dals scolars en il sectur dal svilup persistent. (Guardar era Basas, chapitel Furmaziun per in svilup persistent.)
La cumbinaziun da l'emprender entaifer ed ordaifer la scola è d'ina impurtanza centrala. Perquai che bleras chaussas pon vegnir chattadas e percepidas mo ordaifer la scola, èsi impurtant da porscher en l'instrucziun chaschuns d'emprender ordaifer la scola e d'integrar en l'instrucziun las differentas experientschas che las scolaras ed ils scolars fan cun lur ambient.
Lieus d'emprender ordaifer la scola èn caracterisads dal fatg che exploraziuns ed inscunters directs vegnan pussibilitads. Quests inscunters vegnan iniziads ed accumpagnads da la persuna d'instrucziun. En quest connex stattan en il center l'explorar, il perscrutar e l'ir enturn cun il problem sco modas per s'occupar da la tematica. Lieus d'emprender ordaifer la scola èn lieus che vegnan visitads spezialmain per l'emprender. Latiers tutgan:
- lieus en la natira e quasi-natirals (p.ex. en il guaud, ad auas currentas, sin in prà, vi d'in puz; ierts botanics e zoologics, observatoris astronomics), en ina cuntrada caracterisada da la cultura (p.ex. ers, vignas, lieus archeologics) u en l'ambient construì (p.ex. en la citad, tar edifizis istorics, en baselgias);
- manaschis, stabiliments, lieus da lavur che vegnan tgirads da persunas dal fatg (p.ex. selviculturas e selviculturs, guardiaselvaschinas, mastergnantas e mastergnants, furnituras e furniturs da servetschs) rendids accessibels da talas (p.ex. lavuratoris, manaschis u stabiliments per il traffic);
- lieus da scuntrada e situaziuns cun umans ordaifer la scola che pussibiliteschan l'access al mund dal mintgadi ed a noss ambient (p.ex. cun umans pli vegls, cun cuminanzas religiusas);
- instituziuns cun ina direcziun specificamain didactica u cun purschidas da la pedagogia da museum (p.ex. museums, exposiziuns, sendas instructivas, manaschis da producziun).
Localitads ed installaziuns spezialas, spezialmain per far experiments en il rom dal champ "natira e tecnica" sco era per examinar, elavurar e preparar mangiativas en il rom dal champ "economia, lavur e tegnairchasa" pussibiliteschan da far experientschas directas e da sviluppar cumpetenzas praticas.
Materialias, apparats ed instruments per la lavur pratica sco era materials illustrativs (p.ex. globus, chartas geograficas da paraid, objects exemplarics d'epocas da pli baud, preparats) sustegnan l'emprender autentic e chapibel che sa referescha al mund da viver e che s'orientescha a l'acziun.
Tar blers fenomens n'èsi betg pussaivel dals contemplar directamain u els na pon betg vegnir purtads en scola. L'acquist da cumpetenzas da las scolaras e dals scolars vegn perquai sustegnì cun medias adattadas (p.ex. meds d'instrucziun, maletgs, cudeschs, chartas, internet, films, models). Uschia daventa l'instrucziun pli illustrativa e pli concreta. Las scolaras ed ils scolars s'acquistan latiers era enconuschientschas da las medias e da la funcziun da differents apparats ed instruments sco era dals svilups tecnics. Las scolaras ed ils scolars han l'occasiun d'emprender - en ina moda orientada a la chaussa e reala - abilitads ed enconuschientschas en l'applicaziun da las medias. Latiers tutgan per exempel la schelta sco era l'utilisaziun da medias, da mediatecas e da bancas da datas. La lavur cun medias vegn ponderada periodicamain. En spezial l'occupaziun cun situaziuns virtualas vegn exercità, discutà e ponderà. (Guardar era il plan d'instrucziun dal modul Medias ed informatica.)
En l'instrucziun da las scienzas natiralas duain las scolaras ed ils scolars sezs applitgar las scienzas natiralas cun observar precisamain, cun tschentar dumondas e cun perscrutar sezs fenomens. Da quai fa part il rimnar datas (experimentalas) gist tuttina sco la communicaziun e l'interpretaziun da process e resultat u la reflexiun da quai ch'è caracteristic per las scienzas natiralas.
Cumpetenzas fisicalas vegnan stgaffidas cun s'occupar d'andaments oravant tut da la natira morta e da sia descripziun (matematica). La cumbinaziun d'experiment e da la furmaziun teoretica da model gioga en quest connex ina rolla centrala. Tar il svilup da cumpetenzas chemicas stattan en il center l'examinaziun e la descripziun da substanzas e da midadas da substanzas sco era la decleraziun da quai cun agid da models. L'instrucziun en quest sectur duai pia gidar essenzialmain a chapir regularitads en connex cun la materia. Cumpetenzas biologicas vegnan stgaffidas cun s'occupar da fenomens centrals da la natira viva. Tras l'inscunter persunal e direct duain vegnir approfundads ils lioms emoziunals cun quai ch'è animà ed ils princips fundamentals da sistems animads duain vegnir explitgads a moda chapiblada, e quai da la singula cella fin al sistem ecologic.
L'emprender da las modas da lavurar tenor ils princips da las scienzas natiralas è d'impurtanza centrala per sviluppar las cumpetenzas, perquai che cumpetenzas en las scienzas natiralas na pon betg vegnir acquistadas sulettamain sin basa d'ina intermediaziun teoretica e d'ina recepziun passiva. Questas modas da lavurar ston vegnir exercitadas cuntinuadamain ed approfundadas pass per pass. En quest connex vegn il process d'emprender sustegnì da cundiziuns generalas adattadas (p.ex. infrastructura e grondezzas da las gruppas). Er sch'il svilup da las cumpetenzas metodicas è per part lià fermamain vi dal cuntegn respectiv, vegn il svilup general realisà cuntinuadamain sur tut ils ciclus e cuntegns. L'emprim vegnan las scolaras ed ils scolars oravant tut ad explorar (lavurar a moda ludica vi da la soluziun d'in problem), alura ad elavurar (far experiments tenor in'instrucziun) ed a perscrutar fenomens da la natira viva e morta, per far alura tut ils pass ch'èn necessaris per l'experimentar (tschentar dumondas, formular ipotesas, planisar, realisar ed evaluar l'examinaziun u l'experiment, trair conclusiuns, preschentar e reflectar davart ils resultats). Tgenin da quests pass dal lavurar tenor princips da las scienzas natiralas ch'è mintgamai adequat, dependa da las experientschas e da las cumpetenzas che las scolaras ed ils scolars han gia en il tema respectiv. Pervia da l'augment da las cumpetenzas da las scolaras e dals scolars daventa era la moda da segirar ils resultats adina pli pretensiusa e maina dal simpel descriver d'experientschas e d'observaziuns en ina lingua dal mintgadi fin al prender posiziun a moda adequata davart ipotesas formuladas e fin a la deducziun da regularitads.
L'occupaziun cun la natira da las scienzas natiralas (nature of science) duai qualifitgar las scolaras ed ils scolars da reflectar a moda critica davart il mund e sias regularitads e da perscrutar quai. En quest connex sa tracti per exempel da las dumondas tge che caracterisescha las scienzas natiralas e la savida che resulta dad ellas, co che enconuschientschas vegnan acquistadas, co ch'ils roms da las scienzas natiralas èn sa sviluppads u tge impurtanza per la societad che tutga a las scienzas natiralas. L'occupaziun cun questas dumondas vegn incitada a differenta moda:
- cun in access implicit che vegn realisà cun applitgar metodas da las scienzas natiralas,
- cun in access istoric mettend en in context istoric ed explitgond las enconuschientschas acquistadas tras las scienzas natiralas,
- cun in access explicit ch'è caracterisà dal fatg ch'ils process da l'acquisiziun d'enconuschientschas vegnan discutads e ponderads.
Emprimas avischinaziuns a l'occupaziun cun la natira da las scienzas natiralas vegnan fatgas en ils emprims dus ciclus (p.ex. cun tematisar explicitamain la differenza tranter in'observaziun ed ina conclusiun) e vegnan amplifitgadas en il 3. ciclus ad ina chapientscha pli profunda, sin basa da la quala ils giuvenils vegnan qualifitgads d'argumentar a moda objectiva.
L'occupaziun cun la perspectiva "economia, lavur e tegnairchasa" è colliada stretgamain cun il mund da viver da las scolaras e dals scolars. Las scolaras ed ils scolars consumeschan, fan cumpras, dovran servetschs, inscuntran umans en lur munds da lavur ed emprendan d'enconuscher furmas da la convivenza en scola, temp liber e famiglia. Partind da questas experientschas sviluppan els visiuns davart dumondas fundamentalas che pertutgan il mund da viver e l'economia e s'elavuran uschia in'orientaziun per las atgnas finamiras, pussaivladads e modas da pensar e d'agir. Igl è savens mo pussaivel da s'occupar da dumondas centralas da questa perspectiva en ina moda che ha in effect per la furmaziun cun endentar stretgamain ils trais secturs economia, lavur e tegnairchasa. Inscunters originals cun umans en ils munds da producziun e da lavur u interrogaziuns d'umans davart il consum e commerzi èn exempels per situaziuns d'emprender autenticas che dattan a las scolaras ed als scolars invista da dumondas fundamentalas, connexs e princips da la perspectiva, e quai senza pudair differenziar adina strictamain tranter concepts da l'economia, dal mund da lavur u dal tegnairchasa.
Per sviluppar cumpetenzas economicas sa tracti l'emprim ina giada dal fatg da percepir dumondas e fatgs economics sco tals e d'als differenziar d'auters access (p.ex. d'access tecnics, istorics u socials). Sa basond sin quai s'occupan las scolaras ed ils scolars da cumpetenzas economicas fundamentalas e perscruteschan connexs e libertads da concepziun en connex cun decisiuns economicas. Per perscrutar independentamain ed objectivamain ils cuntegns gidan access orientads al problem, projects, retschertgas, cas concrets, gieus da rolla, exploraziuns ordaifer la scola, lavuratoris per il futur ed access sur models e simulaziuns.
Differenziar las activitads dals umans durant la lavur e la nunlavur (temp liber) è ina convenziun pli nova. Las scolaras ed ils scolars s'occupan da la midada da la noziun da la lavur, da dumondas davart l'intent, la valur da la lavur e sia impurtanza per ils umans, da dumondas davart la repartiziun da la lavur e la perdita da la lavur pajada, da furmas da la partiziun da la lavur e da las consequenzas tecnologicas en ils munds da lavur. Els exploreschan differents munds da lavur, interrogheschan umans davart lur activitads professiunalas e documenteschan e pondereschan ils resultats. Cun s'occupar da quests cuntegns s'acquistan las scolaras ed ils scolars cumpetenzas ch'als gidan da percepir lur preferenzas, abilitads ed inschigns e far emprimas ponderaziuns davart l'atgna carriera professiunala.
En tegnairchasa organiseschan e concepeschan umans lur mintgadi e segireschan a lunga vista il basegn da resursas. Las scolaras ed ils scolars s'occupan da differentas furmas da tegnairchasa e d'organisaziuns dal mintgadi ed emprendan ad enconuscher connexs economics e politics che influenzeschan la situaziun en tegnairchasa. Els percepeschan libertads d'agir ed exigenzas ch'èn ina part integrala d'ina moda da viver independenta. Cun s'occupar da situaziuns concretas e da dumondas dal mintgadi exerciteschan las scolaras ed ils scolars la tschertga da decisiuns reflectadas, soluziuns da problems e modas d'agir.
Gia las scolaras ed ils scolars dal stgalim prescolar han visiuns economicas davart basegns, barat, proprietad, lavur ed ina repartiziun gista da bains. In pensar ed agir economic vul dir d'optimar process ed acziuns e da duvrar a moda effizienta e persistenta resursas stgarsas. Connexs cun l'etica, cun las scienzas natiralas e socialas giogan ina rolla centrala cun giuditgar situaziuns economicas. Ils cuntegns e las acziuns tematisads en l'instrucziun èn realistics e pratics ed han connexs directs cun il mund da viver da las scolaras e dals scolars. L'occupaziun cun tals als gida a s'orientar en in mund caracterisà pli fitg da l'economia, a gidar al concepir ed a motivar decisiuns.
En il center stattan unitads d'instrucziun ch'èn concepidas per l'acziun e che cuntegnan planisaziun, realisaziun e reflexiun. Uschia s'elavuran las scolaras ed ils scolars per exempel ina survista da las purschidas cun far exploraziuns en butias dal lieu, cun scriver si e ponderar ils resultats e cun discutar ils connexs; els retschertgan criteris per decisiuns da consum e dumondan persunas u experts davart lur experientschas, modas d'agir e motivaziuns; els fan in preventiv concret e.u.v.
Midond dal far orientà a l'acziun a la reflexiun sistematica sviluppan las scolaras ed ils scolars cumpetenzas fundamentalas d'agir che pon vegnir transferidas sin autras situaziuns da vita.
L'agir concret è era in princip directiv en la part pratica da l'instrucziun che tracta il nutriment e nua che las scolaras ed ils scolars sviluppan cumpetenzas fundamentalas davart la preparaziun da mangiativa. Els fan l'experientscha che la preparaziun da nutriment è ina cumbinaziun da lavur manuala artisanala sco era d'in diriger e chapir reflectant e che la lavur intellectuala e manuala sa cumpletteschan uschia en l'agir concret respectivamain dependan ina da l'autra. Las scolaras ed ils scolars sa sentan sco independents ed autoefficazis perquai ch'ina tratga vegn preparada per in past cuminaivel.
En l'instrucziun ha la preparaziun da nutriment il caracter d'in project. Las scolaras ed ils scolars s'exerciteschan en il tractament da mangiativa, il leger recepts ed il preparar da tratgas ed emprendan a planisar independentamain. Els dovran differentas variantas da la collavuraziun, pondereschan ed evalueschan lur process da lavur sco era la tratga ch'è vegnida creada uschia. Modas da proceder exploratoricamain pussibiliteschan a las scolaras ed als scolars ultra da quai da percepir a moda pli differenziada caracteristicas da differentas victualias u da chapir l'effect da modas da proceder tar la preparaziun.
Las scolaras ed ils scolars fan l'experientscha ch'in lavurar a moda organisada sco era l'independenza e l'abilitad da cooperar simplifitgeschan la preparaziun da mangiativa. Uschia s'elavuran els modas da proceder fundamentalas e structuras da lavur che pon vegnir tratgas a niz era en il mintgadi u en il mund da lavur.
La perspectiva tematica da spazis, temps e societads focussescha tant finamiras geograficas sco era istoricas. Las remartgas didacticas vegnan formuladas a moda separada, era sch'ils dus roms han puncts cuminaivels (guardar era chapitel Infurmaziuns davart la structura e davart il cuntegn).
La perspectiva geografica collia secturs da furmaziun da las scienzas natiralas e da las scienzas socialas cun l'intent da mussar, d'analisar e da metter en dumonda connexs sistemics tranter l'uman e l'ambient. Aspects da la geografia natirala vegnan perquai colliads cun aspects da la geografia umana a relaziuns tranter l'uman e l'ambient.
Uffants e giuvenils inscuntran dumondas geograficas tant en lur conturns directs sco era en medias e discussiuns respectivas en la societad. Perquai èn access a l'emprender che partan d'ideas dal mintgadi e da connexs cun il mund da viver precis uschè impurtants sco l'inscunter direct cun noziuns, fatgs ed umans a lieus ordaifer la scola. Ultra da quai duai l'emprender activ-explorativ vegnir cumbinà cun l'emprender illustrativ e multimedial.
L'orientaziun en il spazi vegn chapida sco in concept cumplessiv cun quatter aspects: topografia, orientaziun en il spazi real, ir enturn cun meds d'orientaziun e percepziuns dal spazi. Tut ils quatter aspects ston vegnir resguardads e realisads en l'instrucziun.
Per promover la savida d'orientaziun topografica èsi central da colliar caracteristicas topograficas adina cun connexs tematics. Uschia na resta la savida topografica betg vana resp. vida, mabain maina ad ina cumpetenza d'orientaziun ch'è colliada cun savida tematica. Quai po vegnir realisà per exempel cun la charta che crescha cun las scolaras ed ils scolars.
Pervia d'ina percepziun individuala dal spazi sviluppa mintga uman autras visiuns davart spazis e fatgs. L'ir enturn cun questas visiuns, stereotips e pregiudizis differents è tant situaziun da partenza per process d'emprender sco era basa da discussiun u punct da referiment per reflectar davart l'emprender e l'emprendì.
La schelta da las regiuns u dals pajais respectivs è chaussa da la persuna d'instrucziun. I vegn recumandà d'integrar en l'instrucziun regiuns da l'Europa e da l'America dal nord per regla avant regiuns da l'Asia, Africa u America latina. En la realisaziun da la geografia regiunal-tematica vegnan cumpetenzas specificas attribuidas mintgamai ad ina regiun/in pajais, uschia ch'i po vegnir lavurà vi da questas cumpetenzas tant a moda tematica sco era cun in connex regiunal.
Eveniments actuals e situaziuns actualas èn impurtantas per l'instrucziun. Cun quai èn manegiadas tant dumondas ch'èn actualmain relevantas per la societad sco era actualitads dal di per exempel en cas da ristgas da la natira. Las emprimas pon vegnir integradas en l'instrucziun sistematicamain ed a moda planisada, las segundas ston vegnir tractadas, sch'ina tala situaziun capita. L'impurtanza d'actualitads dependa tant dals temas sco era dals pajais resp. regiuns.
Igl è la natira dals umans da s'occupar cun il passà. Els vulan per exempel savair, co ch'els èn daventads quai ch'els èn. Da l'universum da l'istoric tschertgan els materialias da u sur dal passà e cumbineschan las infurmaziuns ad in'istorgia ch'è raschunaivla per els. Perquai che differents raquints pon vegnir creads or da las medemas funtaunas, vegn adina puspè tschentada la dumonda da la plausibladad: Tge è vair u gist? Tge è inventà u fauss? Tge è bun per mai e per nus ussa ed en l'avegnir?
Istorgia nascha e daventa viva cun istorgias. Senza raquintar u laschar raquintar istorgias na datti nagin emprender istoric. La schelta da las istorgias vegn fatga sin basa da problems-clav impurtants e s'orientescha vi da tradiziuns socialas.
L'intent da l'instrucziun d'istorgia è quel che las scolaras ed ils scolars survegnan - a maun d'exempels dal passà - per il temp preschent e per il temp futur invistas generalas che surpassan l'exempel concret. Sch'igl exista in rapport cun il temp preschent e cun las scolaras ed ils scolars, alura èn ils exempels tschernids bain.
L'instrucziun d'istorgia sa funda sin la lavur cun funtaunas sco basa da nossa savida reconstruida davart il passà e sin l'occupaziun cun preschentaziuns. Ultra da differentas sorts da texts èn impurtantas e didacticamain raschunaivlas spezialmain era materialias illustrativas (p.ex. maletg, fotografia, film, caricatura, charta) e concretas. Cun lavurar cun funtaunas e preschentaziuns emprendan las scolaras ed ils scolars che talas na represchentan betg la vardad istorica, mabain ch'ellas ston vegnir analisadas cun egl critic.
L'istorgia vegn interpretada en diversas modas e manieras da differentas perspectivas. Questas diversas opticas sin las chaussas sa laschan constatar en las funtaunas contemporanas, ma era en preschentaziuns odiernas. Uschia sco ch'i na dat betg in'unica perspectivica, na datti era betg la suletta vardad istorica. Colliada stretgamain cun il princip da la multiperspectivitad è la pluralitad. L'instrucziun d'istorgia duai s'occupar da differentas interpretaziuns dals andaments istorics. Ultra da quai sa laschan declerar fatgs istorics mo, sche la cumbinaziun da pliras raschuns vegn resguardada sco era, sche las consequenzas pussaivlas ed effectivas vegnan tematisadas.
L'istorgia raquinta da l'agir uman en la pratica sociala. L'istorgia tematisescha perquai dunnas, umens e sche adina pussaivel uffants e giuvenils e dumonda, tge che caracterisescha lur agir, tge che quel effectuescha e co ch'el è integrà en la societad. En il focus vegnan en quest connex midadas e relaziuns dal svilup.
Las perspectivas etica, religiuns, cuminanza tegnan quint da la situaziun sociala e da la cumplexitad da l'experientscha da la vita moderna. A questas trais perspectivas èn attribuids ils champs da cumpetenza.
Sfidas eticas dattan il motiv per reflectar davart experientschas, valurs e normas. La diversitad d'opiniuns e d'ideas sa basa d'ina vart sin experientschas e persvasiuns individualas, da l'autra vart sin tradiziuns e prestaziuns culturalas. Differenzas pon provocar malsegirezzas, sveglian però era dumondas che na pon savens betg vegnir respundidas a moda unifurma u definitiva.
Cun reflectar davart experientschas fundamentalas e modas d'agir emprendan las scolaras ed ils scolars a daventar conscients da lur ideas davart valurs e normas e da metter quellas en relaziun cun talas d'autras persunas.
Valitaziuns cuntraversas na dattan en quest connex betg mo andit a discussiuns; ellas pon era esser resultats giustifitgads da process d'emprender. Tuttina ston concepts fundamentals da valurs sco giustia, libertad, solidaritad, dignitad umana vegnir explitgads dal puntg da vista da situaziuns eticamain pretensiusas ed integrads en il giudicament da talas: Tge è gist e malgist en quest connex? Tgi porta qua la responsabladad e co po quella vegnir surpigliada? Vegnan ils participads respectads u violads en lur dignitad?
Occurrenzas en ils conturns, rapports da medias sco era debattas publicas pon vegnir tematisads tegnend quint dal stgalim.
Il reflectar po enritgir l'emprender sin mintga stgalim. Metodas dal filosofar gidan a focussar temas: sclerir noziuns, metter en dumonda opiniuns, examinar fatgs, chattar buns motivs, contribuir atgnas experientschas, schlargiar en il dialog las modas da vesair il mund. Occupaziuns analiticas pon vegnir cumplettadas cun metodas creativas e communicativas.
La persuna d'instrucziun instruescha cun sia tenuta betg manipulativa co che discurs averts pon vegnir manads, als quals tut ils uffants pon sa participar, e declera concepts fundamentals e renconuschids da valurs sco giustia, libertad, solidaritad, dignitad umana.
Cun las religiuns inscuntran las scolaras ed ils scolars tradiziuns e visiuns famigliaras ed estras. En la societad n'exista la diversitad religiusa betg mo pervia da las differentas religiuns; anzi, ella sa mussa era en la tenuta individuala e pratica sco era en la distanza envers la religiun.
L'instrucziun davart religiuns tutga tar l'instrucziun obligatorica da la scola populara. Pia sto ella vegnir concepida uschia ch'ella po vegnir frequentada da las scolaras e dals scolars independentamain da lur appartegnientscha religiusa, ma era sch'els èn senza confessiun, ed ella sto respectar la libertad da cretta e da conscienza en il senn da l'art. 15 da la constituziun federala. En l'instrucziun na dastgan vegnir fatgs nagins acts e ceremonias religiusas ed i na dastga vegnir dada nagina scolaziun d'ina religiun.
La basa e la finamira da l'instrucziun èn ina tenuta objectiva ed averta ed in'occupaziun betg discriminanta cun religiuns e cun ideologias. Ellas duain vegnir preschentadas a moda nunparziala. Ed ils participants na duain betg vegnir fixads u instrumentalisads cun attribuziuns. Cumparegliaziuns da differentas tradiziuns èn raschunaivlas, sch'ellas porschan pussaivladads da far ina punt a la cultura ed al mund da viver (p.ex. temps da curaisma), mussan colliaziuns (p.ex. di da paus en il giudaissem e cristianissem sco era en la societad seculara), senza ch'ellas vegnian colliadas cun valitaziuns. In'instrucziun concepida da questa maniera pussibilitescha a tut las scolaras e scolars da sa participar a l'instrucziun, independentamain da lur appartegnientscha u distanza da tradiziuns e persvasiuns religiusas.
Pervia da lur derivanza, experientscha e svilup chattan las scolaras ed ils scolars differents access a l'emprender davart las religiuns. I sto vegnir fatg attenziun che las singulas scolaras ed ils singuls scolars na vegnian betg instrumentalisads u surdumandads cun stuair per exempel represchentar u declerar sco experts la religiun, a la quala els appartegnan eventualmain. Quai ch'è enconuschent, famigliar u natiral per ils ins, po esser per ils auters straun, curius e nunchapibel.
Il pratitgar acts e ceremonias religiusas n'ha nagina plazza en l'instrucziun. L'educaziun religiusa è chaussa da las persunas cun la pussanza dals geniturs e da las communitads religiusas.
L'access al mund da las religiuns duai vegnir mussà a las scolaras ed als scolars en ina moda che tegna quint dal stgalim sco che quai vegn pretendì da l'ambient, dals conturns socials e dals orizonts globals. Las religiuns sa mussan en fastizs culturals, en la diversitad da praticas religiusas, en visiuns religiusas ed en lur effects en la societad.
Enconuschientschas da basa da tradiziuns e valurs cristianas n'èn betg mo impurtantas per scolaras e scolars cun ina socialisaziun cristiana, mabain gist era per tals senza u cun autras appartegnientschas religiusas per s'orientar cumpetentamain en la cultura e societad.
En l'instrucziun na stat en il focus betg mo mintgamai l'atgna vista dal mund, mabain era la chapientscha envers autras tradiziuns e persvasiuns. Er quel che na las parta betg, las sto respectar en ina societad democratica. Uschia gida l'instrucziun ad obtegnair la libertad da religiun. Viver ensemen cun umans da differentas tradiziuns vul dir d'als inscuntrar cun interess e cun avertadad. Avis ch'èn liants per las persunas
La persuna d'instrucziun è conscienta da ses agen orizont ideologic e mussa a las scolaras ed als scolars a moda transparenta e cun ina tenuta interessada e plain respect a far exploraziuns ed inscunters.
Las scolaras ed ils scolars vegnan dumandads da concepir lur vita e lur convivenza. La scola sco tala è tant il lieu, nua che experientschas en quest connex vegnan fatgas, sco era il champ, nua che quai po vegnir exercità. Dumondas da la vita èn sfidas per mintga singula persuna e per la vita en la cuminanza. Sut l'aspect da l'individualisaziun e pluralisaziun da la societad vegn era in'orientaziun en dumondas da la vita pli impurtanta.
Sin mintga stgalim datti adina puspè occasiuns ed eveniments per tematisar e per tractar dumondas da la vita. La vita en scola porscha l'occasiun da far experientschas d'autonomia ed independenza sco era da contribuir cun iniziativa e responsabladad sia part per la cuminanza.
L'occupaziun en scola cun dumondas da la vita ed aspects da la concepziun da la vita premetta che la sfera privata (individi, famiglia) vegnia respectada. Las scolaras ed ils scolars duain pudair preschentar atgnas experientschas e persvasiuns en l'instrucziun, ma els na dastgan betg vegnir obligads da far quai. La persuna d'instrucziun moderescha reflexiun e barat, intermediescha infurmaziuns relevantas e lascha participar las scolaras ed ils scolars ad activitads da la classa ed a la vita en scola.
